Η ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΤΟΥ ΙΛΙΣΣΟΥ

Λάμπρου Κ. Σκόντζου

Καθηγητή Θεολογίας

 

Η ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΤΟΥ ΙΛΙΣΣΟΥ

 

    Ένας παλαιοχριστιανικός ναός, γνωστός ως βασιλική του Ιλισσού, βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας, πίσω από τους στύλους του Ολυμπίου Διός, στη συμβολή των οδών Β. Όλγας, Β. Κωνσταντίνου και Αρδηττού. Πρόκειται για το αρχαιότερο χριστια­νικό μνημείο της Αθήνας που παραμένει άγνωστο στους πολλούς. Είναι η πρώτη βασι­λική στην Ελλάδα, η οποία αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα μετάβασης από την απλή ξυλόσκεπη στη μεγαλοπρεπή τρουλαία του 6ου αι. μ.Χ¹

Ο ναός αυτός ήταν αφιερωμένος στον Άγιο Λεωνίδη, επίσκοπο-μάρτυρα των Αθηνών και πρώτος αναφέρε­ται σ’ αυτόν ο λόγιος επίσκοπος Αθη­νών Μιχαήλ Ακομινάτος ή Χωνιάτης (1182-1222) που ονομάζει το μνημείο «πολυάνδριον». Έγραψε ακόμα και εγκώμιο «εις τον Άγιον Ιερομάρτυρα Λεωνίδην και την Συνοδίαν αυτού»². Με το πέρασμα των αιώνων ο ναός ερειπώνεται. Τα ερείπια σημειώνον­ται από τους Curtius-Caupert³ και μόλις το 1893 ο αρχαιολόγος Ανδρέας Σκιάς, κάνοντας ανασκαφή στην κοίτη του Ιλισσού για τον προσδιορι­σμό της αρχαίας Καλλιρόης, εντόπι­σε την παλαιό βασιλική και έκανε τις πρώτες του εκτιμήσεις⁴, ενώ ο βυζαντινολόγος Κ. Κωνσταντόπουλος μελέτησε το μνημείο⁵.

Την ανασκαφή όμως και τη συστημα­τική μελέτη της βασιλικής, ανέλαβε ο Γ. Σωτηρίου το 1916-1917. Οι διάφο­ρες αθλητικές εγκαταστάσεις που εί­χαν αναγερθεί από το 1908, είχαν κα­λύψει μέρος του χώρου του μνη­μείου γι’ αυτό και η ανασκαφική ερ­γασία υπήρξε περιορισμένη. Παρόλα αυτά, αποκάλυψε το μεγαλύτερο και σημαντικότερο μέρος της βασιλι­κής⁶. Δυστυχώς, όμως, το περίφημο αυτό μνημείο παραμένει παραμελημένο και άγνωστο.

Ιστορικά στοιχεία για το μνημείο

   Πριν προχωρήσουμε στην περιγραφή της βασιλικής, θεωρήσαμε σωστό να αναφέρουμε κάποια ιστορικά στοι­χεία.

Η βασιλική του Ιλισσού ανάγεται, σύμφωνα με τα στοιχεία που προέκυψαν κατά την ανασκαφή, στις αρχές του 5ου μ.Χ. αιώνα. Για τη χρονολό­γησή της ο Γ. Σωτηρίου έγραψε: «Η γενομένη σύγκρισις του μνημείου προς ετέρας Χριστιανικάς βασιλικάς ήγαγον ημάς εις την υπόθεσιν ότι η βασιλική των Αθηνών πρέπει να καταταχθή εν τα κτίσματα του Ε’ αιώνος. Την υπόθεσιν ταύτην ενισχύουσι τ’ ανευρεθέντα γλυπτά αρχιτεκτονικά μέλη και τα διασωθέντα τμήματα του ψηφιδωτού δαπέδου του Ναού». Ήταν αφιερωμένη, όπως αναφέρθη­κε, στον Άγ. Λεωνίδη, επίσκοπο Αθη­νών (Γ’ αι.), ο οποίος υπέστη το μαρ­τυρικό θάνατο της σταύρωσης, μαζί με άλλες επτά χριστιανές γυναίκες, στην Τροιζήνα, το Πάσχα του 250 κατά το διωγμό του Δεκίου (249- 251)⁷.

Κατόπιν οι Χριστιανοί συνέλεξαν τα λείψανα των μαρτύρων και τα φύλα­ξαν, μέχρι τις αρχές του 4^ου αιώνα, σε ναό στην Επίδαυρο που αποκάλυ­ψε το 1956-61 ο καθηγητής Δ. Πάλλας.

Στα χρόνια, όμως, του Μ. Κωνσταντί­νου (323-339) μεταφέρθηκαν τα λεί­ψανα, ή μέρος τους, στην Αθήνα, κατ’ απαίτηση, ίσως, των Αθηναίων Χριστιανών, και τοποθετήθηκαν σε υπόγεια νεκρική κρύπτη, το «Μαρτύριον», το οποίο κτίστηκε για το σκο­πό αυτό στη νησίδα του ποταμού Ιλισσού⁸. Η κρύπτη αυτή γίνεται τό­πος προσκυνήματος και αποκτά φή­μη. Έτσι, με τον καιρό, προέκυψε ανάγκη ανέγερσης μεγάλου ναού. Πράγματι, έναν αιώνα μετά, δίπλα στο «Μαρτύριο» κτίστηκε η μεγαλο­πρεπής βασιλική, μέσα σε ένα μαγευ­τικό τοπίο πρασίνου και ρεόντων υδάτων.

Ο καθηγητής Γ. Αντουράκης γράφει τα εξής κατατοπιστικά για την ίδρυση του ναού: «Από τις παλαιοχρι­στιανικές βασιλικές της Παλιάς Αθή­νας — που εξ’ αρχής ιδρύθηκε από Χριστιανούς και δεν προήλθε από μετατροπή αρχαίων μνημείων — εί­ναι η περίφημη εκκλησία του Αγ. Λεωνίδου στον Ιλισσό. Δυστυχώς όμως και αυτή σώζεται σε ερείπια (θεμέλια) και μπορεί να χρονολογη­θεί στα μέσα του 5^ου αιώνα. Δεν αποκλείεται μάλιστα να ιδρύθηκε μεταξύ των ετών 423-450 και να συν­δέεται με την κόρη του Αθηναίου σο­φιστή Λεοντίου, Αθηναΐδα – Ευδοκία, η οποία όταν ανέβηκε στο θρόνο του Βυζαντίου το 423 ως σύζυγος του Θεοδοσίου του Β’ (408-450), θέλησε ως χριστιανή, να ευεργετήσει την πα­τρίδα της με πολλά έργα και κυρίως με την ίδρυση της μεγαλοπρεπούς βασιλικής του Ιλισσού. Ίσως, μάλι­στα, η φιλότεχνη βασίλισσα Ευδοκία να έστειλε και αρχιτέκτονες από την ακμάζουσα, τότε, Αντιόχεια για να σχεδιάσουν το χριστιανικό αυτό μνη­μείο, του οποίου και τη δαπάνη θα ανέλαβε. Γεγονός, όμως, είναι ότι η βασιλική του Ιλισσού κατασκευάστη­κε βιαστικά από τους χριστιανούς, οι οποίοι φοβούνταν τους ειδωλολάτρες επειδή και περισσότεροι και ακ­μαιότεροι ήταν κατά τον 5^ο αιώνα. Η σπουδή της κατασκευής του μνη­μείου καταφαίνεται από πολλά στοι­χεία και, κυρίως, από την αργολιθοδομή των σωζόμενων θεμελίων, από το διαφορετικό πάχος των τοίχων που κυμαίνεται από 75 εκατ. μέχρι 1,20 μ.»⁹ Επίσης, ο Γ. Σωτηρίου υπο­στηρίζει πως η αυτοκράτειρα επέλεξε το χώρο του Ιλισσού για να χτιστεί ο λαμπρός ναός απέναντι από το ναό του Ολυμπίου Διός και την Ακρόπο­λη, θέλοντας να τονίσει την εκπνοή της ειδωλολατρείας και το μέλλον της νέας πίστεως¹⁰.

Η χορηγία της Αθηναΐδας-Ευδοκίας πρέπει να ήταν πραγματικά γενναία, γιατί η καλλιέπεια του ναού ήταν μο­ναδική.  Άγνωστες, όμως, κατοπινές αιτίες οδήγησαν στην εγκατάλειψή του.

Στα χρόνια του Μιχαήλ Ακομινάτου (12^ος αι.) σε καλή κατάσταση σωζό­ταν μόνο το «Μαρτύριο». Στα χρόνια της τουρκοκρατίας ο ναός είχε σχε­δόν ερειπωθεί και η τελειωτική του καταστροφή αποδίδεται στον Τούρκο διοικητή Χατζή-Αλή (χασικλή) ο ο­ποίος, το 1778, χρησιμοποίησε τα υλι­κά του στην οχύρωση της πόλης¹¹.

Ο Ναός

Οι ανασκαφές του Γ. Σωτηρίου στα 1916-17, στη νησίδα του Ιλισσού, απο­κάλυψαν, εκτός από τα θεμέλια της περίφημης βασιλικής, τα προσκτίσματα (κρύπτη, παστοφόρια, βαπτιστήριο, αίθριο κλπ.). Τα πορίσματα των ανασκαφών «δεν υπήρξαν παρά η πλήρης απόδειξις των συμπερασμά­των του Κωνσταντόπουλου»¹². Πα­ράλληλα, ο αρχιτέκτων Αναστάσιος Ορλάνδος σχεδίασε την κάτοψη του όλου συγκροτήματος και την πιθανή μορφή του ναού.

Ο τεράστιος ναός ήταν μια τρίκλιτη ξυλόσκεπη ελληνιστική βασιλική, μή­κους 55 μέτρων και πλάτους 22, με δυο εγκάρσια κλιτή στο ιερό βήμα και το νάρθηκα. Το ιερό βήμα ήταν κατά μισό μέτρο υπερυψωμένο του κυρίως ναού και στο κέντρο του διακρίνονται ακόμα, ίχνη του κιβωρίου που σκέπαζε την Αγ. Τράπεζα. Στην αψίδα σώζεται μέρος του συνθρόνου και δεξιά και αριστερά τα παστοφό­ρια. Αξιοπρόσεκτοι είναι οι τέσσερις τεράστιοι πεσσοί, πάχους 1.20 μ. «Τα στηρίγματα αυτά σχηματίζουν ένα τετράγωνο, πάνω από το οποίο θα υπήρχε ένα είδος τρούλλου ή θόλου. Το ίδιο παρατηρείται π.χ. και στις βα­σιλικές της Ρώμης, στις οποίες — για να τονισθεί το μεγαλόπρεπο Ιερό Βή­μα τους — δημιουργείται το γνωστό θριαμβευτικό τόξο»¹³. Η ιδιαιτερό­τητα αυτή κάνει τη βασιλική του Ιλισσού να θεωρείται ως μεταβατικός ναός προς την τρουλαία βασιλική, στην οποία αργότερα ο τρούλος του ιερού βήματος μετατοπίζεται στο κέντρο του ναού, με την εφεύρεση των γνωστών σφαιρικών τριγώνων από τους αρχιτέκτονες Ανθέμιο και Ισίδωρο (6ος αι.).

Ο κυρίως ναός, τεράστιος σε μήκος, διαιρείται σε τρία κλίτη με δυο με­σαίους τοίχους – στυλοβάτες, πάνω στους οποίους στηρίζονται οι κιονοστοιχίες, διαχωρίζοντας το μεγάλο μεσαίο και υπερυψωμένο κλιτός από τα δύο πλαϊνά. Η στέγη ήταν ξύλινη κεραμοσκεπής. Πιθανώς να υπήρχε στο ναό υπερώο ή γυναικωνίτης. Πολλές σειρές παραθύρων έριχναν άπλετο φως στο χώρο. Ο νάρθηκας είχε, όπως φαίνεται, την τυπική μορ­φή των γνωστών μας παλαιοχριστια­νικών βασιλικών της Αχειροποιήτου και του Αγ. Δημητρίου Θεσσαλονίκης και διαχωριζόταν από τον κυρίως ναό, ίσως, με τόξα. Δεξιά και αριστε­ρά του υπήρχαν προσκτίσματα, τα οποία σχημάτιζαν το μπροστινό εγ­κάρσιο κλιτός. Μπροστά από το νάρ­θηκα υπήρχε μεγάλο αίθριο διακο­σμημένο με θαυμάσιο ψηφιδωτό δα­πέδου. Η εσωτερική διακόσμηση του ναού ήταν λαμπρή. Αυτό φανερώ­νουν τα διάφορα μαρμάρινα κομμά­τια που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή. Ήδη, όπως αναφέρει ο Αδ. Αδα­μάντιου, «από τα τέλη του Δ’ μ.Χ. αιώνος έχομεν εις τας Αθήνας σχο­λήν Χριστιανών γλυπτών, οι οποία ακολουθεί την αρχαίαν τεχνικήν παράδοσιν»¹⁴.

Το σπουδαιότερο γλυπτό μέρος του ναού που διασώθηκε σε καλή κατά­σταση, είναι τμήμα περιθυρώματος, ίσως της κυρίας πύλης του ναού, με ποικίλη διακόσμηση. το οποίο «ίσταται ως το μοναδικόν παράδειγμα χρι­στιανικής γλυπτικής εν Ελλάδι καθό­λου»¹⁵. Οι εσωτερικοί τοίχοι ήταν καλυμμένοι με ορθομαρμάρωση πεντελικού μαρμάρου, το οποίο χάριζε φως και ομορφιά.

Το δάπεδο του ναού ήταν στρωμένο με θαυμάσιο ψηφιδωτό, από το οποίο διασωθήκαν πέντε μικρά τμήματα που μαρτυρούν πραγματικά υψηλή τέχνη. Τα σχήματα ήταν ποικίλα όπως ρόμβοι, κύκλοι, σταυροί, άμπε­λος με σταφύλια, φύλλα κισσού, πτη­νά κ.ά.

Εικάζεται, λοιπόν, πως ο επιβλητικός όγκος του οικοδομήματος, η γλυπτι­κή διακόσμηση των διάφορων μερών του ναού, η μαρμάρινη επένδυση των τοίχων, τα χρώματα και τα σχέδια του ψηφιδωτού δαπέδου, το χαμηλό μαρ­μάρινο τέμπλο και. τέλος, το κιβώριο της Αγ. τράπεζας συνέθεταν πραγμα­τικά ένα θαύμα αισθητικής. Η βασιλι­κή του Ιλισσού δεν υστερούσε σε τί­ποτα από τα σύγχρονό της ειδωλολατρικά ιερά της πρωτοχριστιανικής Αθήνας.

Η Κρύπτη και το Βαπτιστήριο

Από τα προκτίσματα της μεγάλης βα­σιλικής ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρου­σιάζουν η κρύπτη-«Μαρτύριο» του Αγ. Λεωνίδη και το μοναδικό στην Αθήνα παλαιοχριστιανικό βαπτιστήριο.

Η κρύπτη είναι υπόγεια τετράγωνη αίθουσα, η οποία στεγαζόταν με ημισφαιρική οροφή. Πρόκειται για το αρ­χαιότερο οικοδόμημα του συγκροτή­ματος (4^ος αι.) στο οποίο, όπως αναφέραμε, είχαν τοποθετηθεί τα λείψα­να του Αγ. Λεωνίδη και της Συνο­δείας του, σε τρεις αψιδωτούς τά­φους (arcosolia) σε ισάριθμες πλευ­ρές της κρύπτης. Οι μικρές αυτές αψίδες διατηρούνται μέχρι σήμερα άριστα. Το δάπεδο της αίθουσας εί­ναι επιμελώς στρωμένο με πλάκες. Οι τοίχοι ήταν επενδυμένοι με ορθο­μαρμάρωση. Κατά την ανασκαφή βρέθηκαν εκεί, πήλινες λυχνίες με το χρίσμα. Δε βρέθηκαν, όμως, τα ιερά λείψανα. Για το «Μαρτύριο» αυτό, ο Γ. Σωτηρίου γράφει ότι είναι ένα σύνηθες χριστιανικό μαυσωλείο όπου περικλείονταν τα σώματα των μαρτύ­ρων της χριστιανικής πίστεως, «πλησιέστερα έτι προς την ημετέραν Κρύπτην», τονίζει, «είναι τα συνεχίσαντα την ιουδαϊκήν παράδοσιν των τάφων της Παλαιστίνης και της Ανατολής εν γένει cubicula των Κατακομβών της Ρώμης…»¹⁶.

Στη ΒΔ πλευρά του ναού υπάρχουν δύο τετράγωνα προκτίσματα από τα οποία το ένα παρουσιάζει έντονο εν­διαφέρον γιατί πρόκειται, πιθανότα­τα, για παλαιοχρισπανικό βαπτιστήριο, που αργότερα μετατράπηκε σε οικογενειακό τάφο. Ο Γ. Σωτηρίου αναφέρει τα εξής υποθετικά για το κτίσμα αυτό: «Το δεύτερον τούτο πρόκτισμα νομίζομεν ή ότι εκτίσθη συγχρόνως μετά του ναού και εχρησιμοποιήθη ως βαπτιστήριον, ως ενι­σχύει την τοιαύτην υπόθεσιν η κατω­τέρω εξεταζομένη κρήνη ή προσετέθη λίαν ενωρίς προς τον αυτόν ίσως σκοπόν· όταν εξέλιπεν ο λόγος της υπάρξεως βαπτιστηρίου και παρέμεινεν το κτίσμα αχρησιμοποίητον, μετεβλήθη εις οικογενειακόν τάφον ση­μαίνοντος πιθανώτατα εν Αθήναις προσώπου… Η υπόθεσις καθ’ ην ο οι­κογενειακός τάφος μετά του προσηρτημένου τετραγώνου κτίσματος ήτο αρχικώς το βαπτιστήριον του ναού, είναι ομολογουμένως τολμηρά καθ’ όσον είναι γνωστόν, ότι τα Βα- πτιστήρια είχον συνήθως στρογγυ­λόν ή πολυγωνικόν σχήμα και έκειντο ή παρά το βήμα ή δεξιά του ναού, ή και κατά την πρόσοψιν αυτού, αν και τούτο δεν δύναται ως κανών να εκληφθή»¹⁷.

Οπωσδήποτε, η αρχιτεκτονική και η θέση του βαπτιστηρίου δεν μπορούν να εκληφθούν ως κανόνας, τουλάχι­στον για το βαπτιστήριο του ναού του Ιλισσού, γιατί κατά τη γνώμη μου η ύπαρξή του ήταν απαραίτητη, αφού έμελλε να βαφτιστεί μεγάλος αριθ­μός Αθηναίων ειδωλολάτρων· άλλω­στε, η Αθήνα ήταν ακόμα το λίκνο της ειδωλολατρείας και η χριστιανική κοινότητα ολιγάριθμη. Τέλος και ο καθηγητής Γ. Αντουράκης, σήμερα υποστηρίζει την άποψη ότι το παρα­πάνω κτίσμα ήταν το βαπτιστήριο του ναού.

 

Η σπουδαιότητα του μνημείου

Ύστερα από αυτή τη σύντομη παρου­σίαση του συγκροτήματος της βασι­λικής του Ιλισσού, νομίζω ότι έγινε φανερή η σπουδαιότητα του μνη­μείου, τόσο για την ιστορία της Τέ­χνης και του Πολιτισμού, όσο και γι αυτήν της πόλης των Αθηνών, της οποίας είναι το μοναδικό μνημείο των πρώτων χριστιανικών χρόνων. Για τον αείμνηστο βυζαντινολόγο Κ. Κωνσταντόπουλο είναι μνημείο «αξί­ας λόγου δια το μέγεθος και την κατασκευήν»¹⁸. Επίσης, για τους αρ­χαιολόγους, που έκαναν την ανασκαφή, Γεώργιο και Μαρία Σωτήριου, εί­ναι μνημείο σπουδαιότατο και άξιο μελέτης, γιατί η βασιλική του Ιλισσού ανήκει στους προδρομικούς μεταβα­τικούς τρουλαίους ναούς και χαρα­κτηρίζεται σαν βασικό παράδειγμα για την ιστορία των τύπων της βυζαν­τινής αρχιτεκτονικής.

Ήδη, ο καθηγητής Γ. Αντουράκης ανέλαβε τελευταία μια σοβαρή προσ­πάθεια για την προβολή του μνη­μείου, την επέκταση των ανασκαφών και την αναστήλωσή του. «Πρέπει» γράφει «να προσεχθεί και να γίνει αντικείμενο μελέτης, μετά την ελευθέρωση του γύρω χώρου και κυρίως μετά την ανασκαφή του αίθριου θεωρούμε σκόπιμη — και μάλιστα επείγουσα — την αναστήλωση και την αποκατάσταση του μνημείου στην αρχική του μορφή. Είναι ιστορι­κό χρέος της σημερινής Αθήνας η αποκατάσταση ενός τόσο μεγαλό­πρεπου παλαιοχριστιανικού μνη­μείου. Η Θεσσαλονίκη π.χ. έχει δύο περίφημες παλαιοχριστιανικές Βασι­λικές (Αγίου Δημητρίου και Αχειρο­ποίητου), ενώ η Αθήνα στερείται πα­ρομοίου μνημείου. Η έλλειψη αυτή πρέπει να συμπληρωθεί με την απο­κατάσταση της αξιολογότατης Βασι­λικής του Ιλισσού. Διαφορετικά δημιουργείται ένα καλλιτεχνικό κενό και μια πολιτιστική διάσπαση μιας περίπου χιλιετηρίδας στην πόλη των Αθηνών»¹⁹.

 

Σημειώσεις

1. Γ. Αντουράκης Χριστιανική Αρχαιολογία, τόμος Α σελ. 82
2. Μ. Ακομινάτου του Χωνιάτου Τα σωζόμενα. Εκδ Σ. Λάμπρου, Αθήνα 1879, τόμος Α σελ. 150-156
3. Curtius-Caupert. Allas von Athen, πιν. X
4. Π.Α.Ε.. 1893, σελ. 111
5. Κ Κωνσταντοπουλος Συμβολή εις την τοπογραφίαν των Χριστιανικών Αθηνών, τόμος Β’ σελ. 331
6. Ε 1917. σελ, 106
7. Κώδιξ Δ 37 της Μονής Μ. Λαύρας. Κώδιξ 1564 της Παρισ. Βιβλιοθ. Μέγας Συναξαρι­στής της Ορθ. Εκκλησίας. Εκδ Ματθαίου, τόμος Δ. σελ 258-279, X. Παπαδοπούλου. Η Εκκλησία των Αθηνών, Αθήνα 1928. σελ. 21. ΘΗΕ, τόμος A. Σελ. 622 κ.α
8. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Φοίνιξ, τόμος Β’ σελ. 191
9. Ως σημ. 1 σελ. 80
10. Α.Ε 1919, σελ. 25.
11. Σβορώνου το Μητρώο του Ιλισσού και η ζωοφόρος αυτού. ΔΕΝΑ 1916
12. Αδαμάντιος Αδαμάντιου Μεγ. Ελλ. Εγκυκλ. Φοίνιξ, τόμος Β’ σελ. 191
13. Ως σημ. 1
14. Ως σημ 8. σελ 191
15. Γ. Σωτήριου Α.Ε. 1919. σελ. 16.
16. Ως ανω. σελ 9-10.
17. Ως ανω, σελ. 27
18. Βλ. σημ 8. σελ 191
19. Ως σημ. 1

---

The Early-Christian Basilica of llissos

L. Skontzos

In downtown Athens and in the area behind the ruined temple of Zeus lies the unknown to many Basilica of Leo nidis, the oldest Christian monument of the capital. It was erected in the shop of Athens, who suffered martyr­dom in 250 AD during Decius per­secution

The building was a representative example of the transitional type — from the simple, timber roofed to the domed basilica The late G. Soteriou made the thorough excavation and study of the church during the years 1916-1917.

The basilica was probably founded in the years 423-450 by the Byzantine Empress Athenais-Eudocia, wife of the Emperor Theodosiue II Adjacent to the basilica was a crypte-martyrium. where Leonidis’ relics we­re kept, and another edifice, a baptistenum, in all probability The basilica itself was very carefully built and rich­ly decorated with marble wall reve­tments. mosaics and sculpture

This Early-Christian monument of llissos properly fills the gap in the con­tinuous artistic and cultural evolution of the city of Athens.

 

ΠΗΓΗ: ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ 2011 ΤΕΥΧΟΣ 6

ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ: Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΙΛΙΣΣΟΥ – ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΑΓΙΟΥ ΛΕΩΝΙΔΗ (byzantineathens.com)